Sanau Marwolaeth yn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Nhregaron

22 Gorffennaf 2022

Mae'r bwrdd iechyd yn galw i weithredu ar bob gweuwr a allai fod yn ymweld â'r Eisteddfod eleni yn Nhregaron. Y syniad yw arddangos sanau wedi’u gwau o bob math a lliw, i addurno stondin y bwrdd iechyd ac i danio sgyrsiau am fyw a marw yn dda.

Mae tîm Gofal Lliniarol Hywel Dda yng Ngheredigion, tîm Celfyddydau mewn Iechyd a Llenyddiaeth Cymru yn dod â phanel trafod ysbrydoledig o weithwyr proffesiynol o bob rhan o feysydd y celfyddydau, y dyniaethau a gwyddoniaeth ynghyd. Nod y drafodaeth banel yw i bawb deimlo’n hyderus i gael y trafodaethau pwysig hynny am fyw a marw’n dda a deall meddygaeth ar ddiwedd oes drwy’r celfyddydau a’r dyniaethau. Ymhlith y cyfranwyr mae nyrs gofal lliniarol, gwyddonydd meddygol, bardd, dramodydd, ac arweinydd ysbrydol.

Dywedodd Gudrun Jones, Seicotherapydd Celf y Tîm Oncoleg a Gofal Lliniarol Hywel Dda yng Ngheredigion: “Mae gofal diwedd oes yn dibynnu ar bartneriaeth rhyngom ni ym maes gofal iechyd a’n cymuned leol. Gall siarad am farw fod yn frawychus. Rydym wedi cael ein syfrdanu gan ymateb y cyhoedd i’n cais i bobl wau rhai sanau, gan ddangos parodrwydd i gymryd rhan yn y sgwrs bwysig hon. Gyda’n gilydd gallwn ymateb i’r her ac anelu at fyw a marw yn dda yn Hywel Dda.”

Mae’r Eisteddfod Genedlaethol eleni yn cael ei chynnal yn Nhregaron ac mae gan y dref hanes hir o wneud hosanau a cheir enghreifftiau o’r hyn y cyfeirir ato fel ‘Sanau Marwolaeth’ o Dregaron yn Amgueddfa Ceredigion.

Roedd yn draddodiad unwaith, ac mae rhai teuluoedd yn parhau hyd heddiw, i anwyliaid ymadawedig gael eu gosod gartref cyn eu hangladd er mwyn cael cyfle i berthnasau, ffrindiau a chymdogion ymweld i weld y corff a thalu eu teyrngedau olaf. Arweiniodd hyn at baratoi angladdau addas: cynfasau a dillad - crys nos i ddynion fel arfer, gwisg nos i ferched, hances i orchuddio'r wyneb a hosanau neu sanau.

Mae'r hosanau a gedwir yn Amgueddfa Ceredigion i gyd wedi'u gwau â llaw ac yn cynnwys enw'r gwisgwr arfaethedig wedi'i wau o amgylch yr ymyl uchaf.

Oherwydd hanes y sanau yn Nhregaron, roedd tîm Gofal Lliniarol Hywel Dda yng Ngheredigion, tîm Celfyddydau mewn Iechyd a Llenyddiaeth Cymru yn meddwl y byddai’n addas gwahodd gweuwyr brwd i wau pâr o sanau. Bydd y sanau wedyn yn cael eu defnyddio i helpu i addurno’r Llwyfan Llesiant lle bydd y timau’n cymryd rhan mewn trafodaeth banel.

Ychwanegodd Kathryn Lambert, a benodwyd yn ddiweddar, Cydlynydd Celfyddydau mewn Iechyd Hywel Dda: “Mae gan y celfyddydau rôl bwerus i’w chwarae yn ein helpu i fyw a marw yn dda. Mae corff cynyddol o dystiolaeth a chydnabyddiaeth y gall y celfyddydau ein helpu i ddeall yr hyn y mae’n ei olygu i fod yn ddynol, mae’r celfyddydau yn ein helpu i wneud synnwyr o’r byd a’n bywydau, yn gallu codi ein hysbryd, ein lleddfu a’n cysuro pan fyddwn ni ar ein mwyaf bregus.”

Eglurodd y Meddyg Teulu Catherine Jenkins, sydd hefyd yn Gydlynydd Celfyddydau mewn Iechyd Hywel Dda, fanteision defnyddio celfyddydau mewn iechyd. Ychwanegodd: “Mae’r celfyddydau mewn iechyd yn rhoi gobaith i mi – mewn bywydau a lleoliadau gofal iechyd cynyddol dan bwysau na fyddwn yn anghofio beth yw bod yn ddynol. Hud mynegiant, creadigrwydd, cariad a llawenydd. Y pŵer i drawsnewid a gwella a chysylltu. Y cyfle i wneud pethau mewn ffordd well, ffordd fwy dynol. Dywedwyd bod meddygaeth yn ein cadw'n fyw ond mae celfyddydau mewn iechyd yn ein helpu i fyw. Heb feithrin y meddwl, yr enaid, a chysylltiadau â'n gilydd — yn ogystal â'r corff — yr ydym yn creu’r tir i afiechyd dyfu. Mae’r dystiolaeth ar gyfer hyn bellach yn llwm ac mae clinigwyr a llunwyr polisi yn dechrau cymryd sylw.”

Os hoffech fod yn bresennol, cynhelir y drafodaeth ar Lwyfan Agored yr Eisteddfod yn Nhregaron am 2:15pm ddydd Sul 31 Gorffennaf.

Os hoffech gyfrannu sanau i’r arddangosfa gallwch drwy eu hanfon at Gudrun Jones, Ty Geraint, Ysbyty Bronglais, Aberystwyth SY23 1ER neu dewch a nhw draw i’r Eisteddfod. Cofiwch ychwanegu eich enw. Ar ôl iddynt gael eu defnyddio i addurno’r stondin bydd y sanau wedyn yn teithio o amgylch lleoliadau ein byrddau iechyd o fewn y tair sir i addurno wardiau.

Am fwy o wybodaeth, cysylltwch â Gudrun Jones ar gudrun.jones@wales.nhs.uk neu Carys Stevens ar carys.stevens@wales.nhs.uk neu ffoniwch 01970635790.